ΚΑΤΑ ΜΗΚΟΣ ΤΟΥ ΕΝΕΤΙΚΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ

Η σημασία του Μνημείου

«Όλες οι φάσεις της ζωής ενός μνημείου, οι ενδεχόμενες διαδοχικές του καταστάσεις, είναι και οι ίδιες ακέραιες συνέχειες της συνολικής του ιστορίας». 1

Η Πλατεία Ελευθερίας και το άμεσο περιβάλλον της, χαρακτηρίζεται από την Ενετική οχυρωματική αρχιτεκτονική, δηλαδή τα Ενετικά Τείχη με τους Προμαχώνες, την Τάφρο, τις γέφυρες κ. α., που ορίζει την Περιτειχισμένη Πόλη. «Η δομή του μνημείου αυτού έχει μοναδική πολεοδομική και αρχιτεκτονική σημασία» 2, και η ανάπλαση της Πλατείας Ελευθερίας πρέπει να ανταποκρίνεται στους μακροπρόθεσμους στόχους για αποκατάσταση της αυθεντικής συνέχειας μεταξύ των χώρων αυτών.

Η Ενετική οχυρωματική αρχιτεκτονική αποτελεί καθοριστικό σημείο στην πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου και για το λόγο αυτό, θα αναλυθεί η σημασία του μνημείου και η διαφύλαξή του. «Η βασική λειτουργία ενός μνημείου είναι να προάγει την ανθρώπινη μνήμη να λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος του παρόντος με το παρελθόν». 3 Η ιστορική μνήμη των μνημείων λειτουργεί ως αρχείο , αλλά έχει και ρόλο διδασκάλουΣτο αστικό περιβάλλον τα μνημεία δίνουν την εντύπωση πολιτιστικού κειμηλίου, αλλά επίσης συνεισφέρουν σαν απτό παράδειγμα του πολιτισμού, συμβάλλοντας στην μετέπειτα ανάπτυξή του. 4

Το 1985 είχε ψηφιστεί η σύμβαση της Γρανάδας για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς στην Ευρώπη, «που ορίζει ως ‘αρχιτεκτονική κληρονομιά’ κάθε σημαντική κατασκευή, τα αρχιτεκτονικά σύνολα και τους τόπους». 5 Η αρχιτεκτονική παράδοση μιας πόλης, ως τμήμα της γενικότερης πολιτισμικής κληρονομίας, καθορίζει επίσης την ευρύτερη εικόνα που αντιπροσωπεύει στην κοινή γνώμη. Σήμερα, η διατήρηση της παραδοσιακής κληρονομίας θεωρείται αναγκαία λόγω της συνεχούς εξέλιξης των πόλεων. 6

Η προσπάθεια για διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς ξεκίνησε κατά το κίνημα του Ρομαντισμού που υποστήριζε την επιστροφή στις αξίες του παρελθόντος. Κατά τον 19^ο αιώνα με την Βιομηχανική Επανάσταση, την αστυφιλία και τη δημογραφική έκρηξη των πόλεων, παρουσιάστηκαν κίνδυνοι καθώς αυξανόταν η εμπορευματοποίηση της γης στα κέντρα των πόλεων, πλήθος παλαιών κτιρίων καταστρεφόταν, και μικρότεροι παραδοσιακοί οικισμοί εγκαταλείπονταν. Η 4^η Σύμβαση της Χάγης το 1907, διακήρυξε την προστασία των πολιτιστικών κτιρίων εν καιρώ πολέμου. 7 Η Ουνέσκο από την πλευρά της, μελετάει τη διαφύλαξη και το σύγχρονο ρόλο των ιστορικών περιοχών. 8

Αργότερα, η διακήρυξη του Άμστερνταμ το 1975, αφιερωμένη στην προστασία της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, αναφέρει πως η αρχιτεκτονική παράδοση πρέπει να λαμβάνει υπόψη τη «διατήρηση της ιστορικής συνέχειας, έτσι ώστε να αποτελέσει παράγοντα αυτογνωσίας των κατοίκων». 9 Στη Συνθήκη του Μάαστριχτ ορίζεται σημαντική «η διατήρηση και προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς ευρωπαϊκής σημασίας». Στο Συνέδριο ICOSMOS στη Σρι Λάνκα το 1993, αποφασίστηκε, «να μην είναι αποσπασματικές οι επεμβάσεις στα αρχιτεκτονικά μνημεία ή στα ιστορικά κέντρα, αλλά να εντάσσονται σε μια κοινή στρατηγική ανάδειξή τους». 10

Σύμφωνα με τα πιο πάνω, πρέπει να υπάρχει μια μέριμνα για την προστασία των μνημείων. Οι συμφωνίες που αναφέρθηκαν αφορούν τη σύνδεση των αρχιτεκτονικών μνημείων με την ευρύτερη περιοχή, η αντιμετώπιση του χώρου ως ενιαίου, λαμβάνοντας υπόψη «το γενικότερο πλέγμα στοιχείων που περιβάλλει το εν λόγω μνημείο, ώστε να μην θίγεται η γενικότερη μορφή του», καθώς και η παράδοσή του. Για την επίτευξη των σημείων αυτών, θεωρείται αναγκαία η συνεργασία πολιτών και των εμπλεκόμενων φορέων, όπως επίσης προσπάθεια αποφυγής τουριστικής εκμετάλλευσης. 11

---

[1] Α.-Ι. Δ. Μεταξά, Η ομιλία των ερειπίων, Αρχιτέκτονες, Περιοδικό του ΣAΔAΣ-ΠEA | τεύχος 45 – περίοδος B | Μάιος/Ιούνιος 2004, Σελ. 55 _ http://www.sadas-pea.gr/ARXITEKTONES_45.pdf

[2] Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός για την Ανάπλαση της Πλατείας Ελευθερίας και του Περιβάλλοντα Χώρου

[3] Ροϊδω Μητούλα, Η προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομίας ως παράγοντας διατήρησης της φυσιογνωμίας της πόλης, Αρχαιολογία & Τέχνες 72, Σελ. 67- 71 _ http://www.arxaiologia.gr/assets/media/PDF/migrated/1584.pdf _ «Το μνημείο προκαλεί ερεθίσματα, τουλάχιστον στη πλειοψηφία των μελών μιας κοινότητας».

[4-11] ibid

Η σημασία της Πλατείας Ελευθερίας για το ΕΡΣΛ

Η Πλατεία Ελευθερίας στην πραγματικότητα δεν μπορεί να θεωρηθεί πλατεία με βάση τον ορισμό. Αποτελεί έναν πλατύ δρόμο κατασκευασμένο να συνδέει την εντός και την εκτός των τειχών Λευκωσία. Σήμερα λειτουργεί ως πέρασμα πεζών και οχημάτων που περιστασιακά χρησιμοποιείται λόγω του πλάτους του ως πλατεία, ελλείψει μιας πραγματικής [1]. Εκεί διεξάγονται συνήθως πολιτικές συγκεντρώσεις, διαμαρτυρίες, συναυλίες και άλλες εκδηλώσεις παγκύπριας εμβέλειας. Η δημιουργία του περάσματος στο συγκεκριμένο σημείο, «βοήθησε στην σταδιακή ανάπτυξη του άξονα βορρά – νότου, που συνδέει την Πύλη Κερύνειας με την Πλατεία Ελευθερίας, ο οποίος διαμορφώθηκε σαν σημαντικό εμπορικό κέντρο» [2]. Ο άξονας αυτός περιλαμβάνει τις κεντρικές οδούς, Λήδρας και Ονασαγόρου, που αργότερα πεζοδρομήθηκαν με βάση το ΕΡΣΛ. «Τις τελευταίες δεκαετίες, η πλατεία Ελευθερίας, λειτούργησε σαν ένα από τα σημαντικότερα κομβικά σημεία του κύριου οδικού συστήματος της πόλης» [3].

Η παλιά πόλη της Λευκωσίας στερείται βασικής υποδομής. Το ιστορικό κέντρο αντιμετωπίζει πολλαπλά και πολυδιάστατα προβλήματα που το οδήγησαν να είναι σήμερα ένα από τα φτωχότερα σημεία της σύγχρονης πόλης. Οι κάτοικοί της την έχουν εγκαταλείψει και αποτελεί μια αρκετά υποβαθμισμένη περιοχή. Η πλατεία Ελευθερίας σαν σημαντικό κομμάτι της περιοχής, κρίθηκε αναγκαίο να διαμορφωθεί και να αναβαθμιστεί, ώστε η περιοχή να αποκτήσει την παλιά της αίγλη. Το 1972, η τότε δημοτική επιτροπή προκήρυξε Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό για την ανάπλασή της, αλλά η διαδικασία της πραγματοποίησης του έργου αναβλήθηκε από τα γεγονότα του 1974. Αργότερα, το 1985 το ΕΡΣΛ «μέσα στα πλαίσια ετοιμασίας της μελέτης για την αναζωογόνηση του ιστορικού κέντρου της Λευκωσίας, ετοίμασε ιδεόγραμμα για την αναβάθμιση του ρόλου του σημείου σύνδεσης της παλιάς πόλης με τη νέα» [4].

---

[1] http://www.platiaeleftherias.com/index.html

[2] Archetypon

[3] ibid

[4] ibid

Δημιουργία της Πλατείας Ελευθερίας και το Ενετικό Τείχος

Η πόλη της Λευκωσίας προσδιορίζεται ως προς το Ενετικό της τείχος, την τάφρο και τις οχυρώσεις. Για περισσότερο από εκατό χρόνια, η Πλατεία Ελευθερίας αποτελεί το σημαντικότερο σημείο σύνδεσης της παλιάς Λευκωσίας με τη σύγχρονη πόλη που την περιβάλλει. Στη σημερινή της μορφή εξελίχθηκε μετά από πολλές σταδιακές παρεμβάσεις. Το 1882 μ.Χ., λόγω της αυξανόμενης επέκτασης της Λευκωσίας εκτός των τειχών δημιουργήθηκε ένα άνοιγμα, επιτυγχάνοντας τη σύνδεση της πόλης (εντός και εκτός των τειχών). Το άνοιγμα αυτό πήρε το όνομα ‘Άνοιγμα Λεμεσού ή Χατζησάββα’, και στην πραγματικότητα αποτελούσε μια ξύλινη γέφυρα. Η γέφυρα αυτή βρίσκεται στο τέρμα της οδού Λήδρας, και περνώντας πάνω από την τάφρο συνέδεε την παλιά πόλη με τις νέες συνοικίες που άρχισαν να αναπτύσσονται έξω από αυτήν, οδηγώντας αργότερα στη διαπλάτυνσή της με επιχωματώσεις. Το σημερινό της όνομα το πήρε το 1975 μετά από δημοψήφισμα, μετονομαζόμενη από πλατεία Μεταξά σε Πλατεία Ελευθερίας.

Το άνοιγμα στο συγκεκριμένο σημείο δημιούργησε ένα πολεοδομικό άξονα, αυτό των οδών Λήδρας και Ονασαγόρου, που αποτελούν το εμπορικό κέντρο της πρωτεύουσας και έφτανε μέχρι την Πύλη Κερύνειας. Λόγω της τουρκικής εισβολής το 1974, ο άξονας αυτός διακόπτεται στο μέσο σχεδόν της διαδρομής του, από την πράσινη γραμμή. Οι τέσσερις λωρίδες κυκλοφορίας στο οδόστρωμα της Πλατείας Ελευθερίας, αποτελούν την κύρια έξοδο οχημάτων από την παλιά πόλη, ενώ η είσοδος γίνεται από τις παρακείμενες πλατείες Σολωμού και Κάνιγγος.

Το Ενετικό τείχος είναι χαρακτηριστικό της περιοχής όπου βρίσκεται η Πλατεία Ελευθερίας, αποτελώντας σημαντικό μνημείο της Παγκόσμιας Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς καθώς και της Ευρωπαϊκής Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής. Η παλιά πόλη δημιουργήθηκε εντός των ενετικών τειχών και αυτό τα καθορίζει σημαντικό μέρος της ιστορίας της πόλης, λόγω της σημασίας τους.

Κατασκευάστηκαν στην περίοδο της Βενετοκρατίας, πάνω από τα προηγούμενα τείχη των Λουζινιανών, τα οποία είχαν κατεδαφίσει για να έχουν μια αποτελεσματικότερη άμυνα για την πόλη. Το νέο τείχος κτίστηκε στα 1567 μ.Χ., σχεδιασμένο από τον στρατιωτικό αρχιτέκτονα Τζούλιο Σαβορνιάνο. Τα υλικά κατασκευής του προέρχονταν από κτίρια και ναούς που βρίσκονταν εκτός της νέας περιμέτρου των τειχών και είχαν επίσης κατεδαφιστεί. Τα νέα τείχη επεκτείνονται περιμετρικά της παλιάς πόλης και έχουν έκταση 5 χλμ.. Από επιστολές του ίδιου του Σαβορνιάνο, τα τείχη ήταν χωμάτινα και επενδυμένα με πλινθάρια. Τα τείχη έχουν σχήμα κορώνας ή αστεριού, με έντεκα προμαχώνες και περιβάλλονται με τάφρο. «Οι προμαχώνες και τα ευθύγραμμα τμήματα της οχύρωσης αποτελούνται εξωτερικά από λίθινη τοιχοποιία με ελαφριά κλίση». Η είσοδος στην περιτειχισμένη πόλη γινόταν από τρείς πύλες, την Πύλη Κερύνειας (Porta Proveditore), την πύλη Πάφου (Porta San Domenico) και την πύλη Αμμοχώστου (Porta Giuliana). Αργότερα, στην περίοδο της Τουρκοκρατίας τα τείχη παρέμειναν στον αρχικό τους σχεδιασμό, με μικρές επισκευές. Οι πέτρες στην εξωτερική επιφάνεια των τειχών που διατηρούνται μέχρι σήμερα, ήταν μια προσθήκη της περιόδου αυτής.

ΜΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΑ ΣΤΕΝΑ

Η μνήμη στην αρχιτεκτονική του Μοντερνισμού, κατά τον Brent C. Brolin

Η περίοδος του μοντερνισμού χαρακτηρίζεται από μια έξαρση της τεχνολογικής προόδου και της χρήσης νέων υλικών στην αρχιτεκτονική. Αυτό σήμαινε το ξεκίνημα για την υιοθέτηση νέων μεθόδων σχεδίασης και απομάκρυνση από οτιδήποτε παραδοσιακό. Κατά τον συγγραφέα, το λάθος του κινήματος του μοντερνισμού είναι πως οι αρχιτέκτονες απέρριπταν το παρελθόν καθώς και όλα αυτά που πρέσβευε, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους υπόλοιπους ανθρώπους, για τους οποίους το παρελθόν σήμαινε πολλά.

Κατά το Μοντερνισμό υπήρχαν κοινωνικές αντιδράσεις στις περιπτώσεις όπου ο αρχιτέκτονας δεν σεβόταν τις συλλογικές αξίες. Οι αντιδράσεις ήταν πολλές ως προς τα μοντέρνα κτίρια που κατασκευάζονταν σε παραδοσιακό περιβάλλον, και τα οποία έρχονταν σε μεγάλες αντιθέσεις σε σχέση με το χώρο. Οι μοντέρνες πόλεις αποκλείοντας τη σύνδεση με το παρελθόν, που γίνεται μέσα από τις οπτικές παραδόσεις, οδηγούν κατά τον Brolin σε πνευματική ζημιά που οι άνθρωποι όλων των πολιτισμών μπορούν να την αισθανθούν.

Με τη μοντέρνα αρχιτεκτονική επανάσταση, η χρήση των υλικών λόγω της τεχνολογικής προόδου, κατέρριπτε την αρχιτεκτονική σχεδίαση με βάση τα ιστορικά προηγούμενα, εγκαταλείποντας τις παραδόσεις, οδηγούμενοι σε μια νέα αισθητική. Η βελτίωση της ζωής λόγω των τεχνολογικών επιτευγμάτων απέρριπτε τις όποιες κοινωνικές και αισθητικές παραδόσεις. Οι αρχιτέκτονες πλέον δικαιολογούσαν τις επιλογές τους με βάση την αισθητική της μηχανής.

«Η απόρριψη του παρελθόντος στάθηκε η αφετηρία για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική. […] Πίστευαν πως θα άλλαζαν τη ζωή και τη συμπεριφορά των ανθρώπων κάνοντας αλλαγές στο φυσικό περιβάλλον τους. […] Η εξελικτική θεωρία πρέσβευε πως τα είδη συνεχώς προσαρμόζονταν προς μια τελειότερη μορφή, τα άχρηστα όργανα, ή είδη, χάνονταν. Η λαϊκή ερμηνεία της εξέλιξης ήταν πως το παρελθόν ήταν ξεπερασμένο. Μόνο ο παλαιοντολόγος χρειαζόταν να κοιτάει προς τα πίσω, όχι ο άνθρωπος που ενδιαφερόταν για το παρόν ή το μέλλον».